Η αρχιτεκτονική του φόβου

Του ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΡΚΟΒΙΤΣ*

Δεκέμβριος. Ημέρες εορτών. Φώτα, λαμπιόνια, παιχνίδια και αγιοβασίληδες στην πόλη. Βγήκα για να την περπατήσω. Κινούμαι με αργά βήματα στα στενά της, δίπλα από ψηλές πολυκατοικίες και κάτω από ανήλιαγα μπαλκόνια. Τα βλέμματα των κατοίκων άδεια και απλανή. Τα ονόματα των δρόμων περνούν αστραπιαία και χάνονται ως φευγαλέα μνήμη.

Τα αυτοκίνητα δημιουργούν ανυπόφορους θορύβους και σπέρνουν δηλητηριώδη αέρια.
Οπερίπατος στην πόλη είναι πράξη εκδίκησης στην ψυχική ισορροπία. Περπατάμε μέσα από «φράκτες» και «τείχη» που ορθώνονται σε κάθε βήμα. Τείχη με τούβλα και τσιμέντο. Βρισκόμαστε σε ένα πολεοδομικό φράκτη. Θεωρούμε ότι κινούμαστε στην ασφάλεια της πόλης. Εμείς είμαστε μέσα και οι άλλοι απ' έξω. Οι πολυκατοικίες διασφαλίζουν την οντότητά μας. Οι «τρίαινες» κρατούν αμπαρωμένες πόρτες και παράθυρα. Ελέγχουν τις εισόδους και θέτουν απαγορεύσεις στους απρόσκλητους. Τα ψηλά κτήρια είναι τα σύγχρονα τείχη, αυτά που μας κρατούν μέσα, περίκλειστους και ελεγχόμενους.
Περιορισμένους σε μιαν ευτελή και ανιαρή ιδιωτικότητα, ώστε να εξασφαλίζει την υποτιθέμενη μυστικότητα των κατοίκων. Φαντασιωνόμαστε ότι όλα κρατούνται κρυφά, ότι παραμένουν δικά μας και δεν τα μαθαίνουν οι άλλοι, οι ξένοι.
Την ίδια στιγμή, οι επαΐοντες και οι κυρίαρχοι των μιντιακών μέσων αγορεύουν και διαλαλούν το «όλα στο φως». Ποια όμως πρέπει να βγουν στο φως, να τα δουν όλοι; Μήπως αυτά που κρύβονται πίσω από τα σφαλιστά παράθυρα των τσιμεντένιων κλουβιών; Γι' αυτά επαίρονται; Ομως τα δικά τους μυστικά;
Αυτά είναι ασφαλή σε σίγουρες «θυρίδες». Η αντίφασή τους πασιφανής. Ζητούν να γίνονται όλα γνωστά, αλλά ταυτόχρονα απαιτούν να υπάρχει μυστικότητα.
Οι άρχοντες της ενημέρωσης κοινοποιούν τα τεκταινόμενα της «κλειδαρότρυπας», εισχωρώντας στα άδυτα της ιδιωτικότητας, ενώ κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για την ανεξέλεγκτη δημοσιοποίηση των ιδιωτικών στιγμών και συνομιλιών. Το φαρισαϊκό μεγαλείο μιας κοινωνίας σε σπειροειδή κατήφορο.
Οι σύγχρονες πόλεις είναι χώροι που το ιδιωτικό συναντάται με το δημόσιο. Το μυστικό συγκρούεται με το αποκαλυπτόμενο. Ο θεωρούμενος γηγενής του κλεινού άστεως αντικρίζει τον κατακριτέο περιπλανώμενο ξένο. Και όλοι εμείς «μιλάμε» με τους εκείνους. Μόνο που, ποιοι είναι «οι εμείς» και ποιοι «οι εκείνοι», επιδέχεται υποκειμενικές ερμηνείες.
Είναι ο κάτοικος της πόλης «οι εμείς» και ο εγχώριος μέτοικος ή ο αλλοδαπός μετανάστης «οι εκείνοι»; Αναρωτιέμαι εάν οι αποκαλούμενοι κάτοικοι της πόλης, με ρίζες στο αστικό τοπίο, είναι εν τέλει οι άστεγες ψυχές μιας «μεταδημοκρατικής» νεοτερικότητας. Είναι αυτοί που επινόησαν τα τείχη-πολυκατοικίες με σκοπό να προστατευτούν από τον ξένο, έτσι ώστε να βρει καταφύγιο ο φόβος τους; Πόσο όμως το κατάφεραν;
Οι αστικές αρχιτεκτονικές έχουν μαντρώσει το φόβο, αντί να τον κρατούν έξω. Ζούμε στις πόλεις έχοντας εγκλωβίσει μέσα μας το φόβο. Εχει περικυκλώσει τις ζωές μας, έχει στρογγυλοκαθίσει στις καθημερινές λειτουργίες και έχει εμφιλοχωρήσει στις συναισθηματικές μεταβολές. Κυριαρχεί και εξουσιάζει. Πόσο αυτός είναι πραγματικός; Ο φόβος του άλλου, του ξένου, του εισβολέα της ιδιωτικότητας, του ανθρώπου με το μικρόφωνο που παραβιάζει το προσωπικό άβατο;
Πραγματική είναι η απειλή του φόβου. Αυτή μας κάνει υπάκουους, έτοιμους να σκύψουμε στους εντολείς, στην εξουσία.
Ηαπειλή μεταλλάσσει τους ανθρώπους σε ανθρωπόμορφα τέρατα. Τα πειράματα υπακοής του Milgram1, υποταγής του Zimbardo2, οι «συνηθισμένοι άνθρωποι» του Browning3, η «φυσιολογικότητα» του ναζί εγκληματία Eichmann4, δεν είναι παρά αποδείξεις ότι οι άνθρωποι των πόλεων -που διαμένουν σε διαμερίσματα-κελιά, περπατούν σε δρόμους χωρίς να βλέπουν τον ορίζοντα και τις διαδρομές του ήλιου- είναι καθημερινοί άνθρωποι που κάνουν αυτό που περίπου θέλουν (ή το νομίζουν), δίχως να έχουν ισχυρές ηθικές αναστολές και εσωτερικές πιέσεις για να μετακινηθούν από την απόλυτη υπακοή στην εκρηκτική αντίσταση.
Ποια κατεύθυνση θα ακολουθήσουν εξαρτάται πόσο είναι εγκλωβισμένοι στο φόβο και πόσο πιστεύουν ότι η ζωή στην πόλη λειτουργεί εξισορροπητικά γι' αυτούς. Η διαδικασία απόφασης είναι ενσυνείδητη, αλλά «εκτελείται» ασυνείδητα. Η πόλη μάς «κρατάει μέσα» της και «εντός των τειχών» της η ζωή επιβεβαιώνεται. Εμείς και εκείνοι οφείλουμε να συγκατοικήσουμε και να υπερβούμε τον επιβαλλόμενο φόβο. Τελικά, η βόλτα στην πόλη τον Δεκέμβριο είναι η περιήγηση στην αστική ψυχανάλυση.
1. S. Milgram (1974) «Obedience to authority», Harper and Row, New York
2. Ρ. Zimbardo (2011) «Η επιρροή του Εωσφόρου: Πώς οι καλοί άνθρωποι γίνονται κακοί», University Studio Press, Θεσσαλονίκη
3. C. Browning (1992) «Ordinary men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland», HarperCollins, New York
4. Η. Arendt (2009) «Ο Αϊχμαν στην Ιερουσαλήμ: Μια έκθεση για την κοινοτοπία του κακού», Νησίδες, Αθήνα
* Διδάκτορας Εργασιακής/Οργανωσιακής Ψυχολογίας, markovii@cyta.gr 
 enet.gr
9/12/13