Η Δημοκρατία των Βαρβάρων!

Βασίλης Φίλιας

Από το δίτομο έργο του Καθηγητή και πρώην Πρύτανη του Παντείου Πανεπιστημίου κ. Βασίλη Φίλια, "Κοινωνικά Συστήματα" [εκδόσεις Α. Λιβάνη, Νέα Σύνορα, έκδοση 1978, τόμος Α', σελίδες 27-37].

 ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΙΙ

 

1. Ή «Δημοκρατία τών Βαρβάρων».
Εκείνο πού χαρακτηρίζει όλες τίς αγροτικές κοινωνίες του ασιατικού τρόπου παραγωγής είναι τό στοιχείο δυϊσμού μέ τήν έννοια ότι υπάρχει μιά ανάμειξη τής ατομικής κατοχής μέ τή συλλογική ιδιοκτησία. Υπάρχει δυϊσμός γιατί τό κάθε μέλος της κοινωνίας αύτού του τύπου είναι ιδεατός, αφηρημένος συνιδιοκτήτης του εδάφους πού ανήκει οέ όλους, ταυτόχρονα όμως σάν άμεσος καλλιεργητής είναι υλικός κάτοχος του τμήματος εκείνου της γής, πού του είχε παραχωρηθεί γιά καλλιέργεια.

Θεωρητικά λοιπόν όλη ή γη ανήκει σέ όλους, άλλα στην πράξη είναι κατανεμημένη ανάμεσα σέ καλλιεργητές-κατόχους, οι όποιοι επομένως είναι ταυτόχρονα συνιδιοκτήτες καί συγκάτοχοι. Σ' αυτή τήν άξεχώριστη συνύπαρξη των δυό ιδιοτήτων συνίσταται ό δυϊσμός του ασιατικού τρόπου παραγωγής, δεδομένου ότι δέν υπάρχει ένα τμήμα τής γης πού νά βρίσκεται στά χέρια των ατομικών παραγωγών, καί ένα άλλο, ξεχωριστό και διακεκριμένο, πού νά άποτελεί τή συλλογική ιδιοκτησία.

Στό δεύτερο στάδιο του βαρβαρισμού, όπως τό ονόμαζε ό L. Morgan, πού συνδέεται μέ τή χρήση του ορείχαλκου, ή οποία καί επιτρέπει τή δημιουργία καί τή στερέωση τών μεγάλων διοικητικο-στρατιωτικών ενοτήτων του τύπου τής ανατολικής δεσποτείας, ό ασιατικός τρόπος παραγωγής παραμένει αμετάβλητος. Οι ανατολικές δεσποτείες στηρίζονται στην ισχύ μιας διοικητικό-στρατιωτικής μηχανής πού επιβάλλεται έκ τών άνω καί αφήνει εντελώς ανέπαφο τό οίκονομικο-κοινωνικό υπόβαθρο, πού εξακολουθεί νά ρυθμίζεται σ' όλη τή γραμμή άπό τόν ασιατικό τρόπο παραγωγής. Τό θέμα διχάζεται άν οι μεγάλες εξουσιαστικές ενότητες, τά μεγάλα αγροτικά «κράτη» του τύπου τής Ανατολικής Δεσποτείας, προϋπήρξαν τών μεγάλων κρατών πού δημιούργησαν οι νομάδες κτηνοτρόφοι. Τό πιθανότερο είναι ότι ό σχηματισμός τών αγροτικών «κρατών» του ανατολικού τρόπου παραγωγής προηγήθηκε. Υπάρχει ωστόσο καί ή πιθανότητα νά σχηματίστηκαν σχεδόν ταυτόχρονα μέ ορισμένες πρωτόλειες εξουσιαστικές μορφοποιήσεις στην περιοχή τών νομαδικών λαών.
Οι κτηνοτροφικοί λαοί σέ μιά μεγάλη φάση πριν νά διαμορφωθούν σέ ευρύτερες αρθρωμένες ενότητες, κινούνται στίς παρυφές του μεγάλου αγροτικού χώρου, στον όποίο ενσκήπτουν κατά καιρούς γιά δήωση καί κατάκτηση. Τό στοιχείο αυτό τους δίνει ένα έντονο παρασιτικό χαρακτήρα, ό όποιος είναι συνακόλουθο τής αστάθειας καί τής κινητικότητας, πού διακρίνει τόν τρόπο αντιμετώπισης τών αναγκών τους επιβίωσης.
Ιδιαίτερη σημασία έχει τό γεγονός ότι στους κτηνοτροφικούς στρατιωτικούς αυτούς νομάδες λαούς αναπτύσσεται πολύ νωρίς μιά μορφή δημοκρατίας, πού οι ερευνητές ονόμασαν «δημοκρατία βοσκών». Ή ιδιότυπη αυτή πρωτόγονη δημοκρατία έχει πολύ μεγάλη σημασία γιά τις εξελίξεις έκείνες, πού οδηγούν αργότερα στή γέννηση τής ελληνικής πόλης-κράτους. Γιά πρώτη φορά στους λαούς αυτούς, πού τά μέλη τους είναι ταυτόχρονα κτηνοτρόφοι καί πολεμιστές, διαμορφώνεται: α) ένα είδος γενικής συνέλευσης, καί β) ένα βουλευόμενο σώμα δίπλα στον ηγεμόνα βασιλιά πού είναι ταυτόχρονα καί στρατιωτικός αρχηγός. Πώς όμως καί γιατί; Ό βασικός λόγος είναι ότι στίς νομαδικές αυτές φυλές τό κάθε μέλος τους δέν είναι μόνο παραγωγός, αλλά μετέχει καί σέ μιά συλλογική αποστολή, πού είναι ό πόλεμος καί ή λαφυραγωγία. Δέν είναι επομένως όπως καί στην περιοχή του ανατολικού τρόπου παραγωγής άβουλος, άμεσος παραγωγός, απλός υπήκοος, άλλα καί ένοπλος πολεμιστής, ισότιμο μέλος τής κοινότητας τών πολεμιστών τής φυλής. Από καθαρά οικονομική άποψη δέν υπάρχει στους λαούς αυτούς τό στοιχείο του δυϊσμού πού αναλύσαμε παραπάνω. Καί τούτο, γιατί άπό τό ένα μέρος έχουμε τό βασικό ατομικό οικονομικό στοιχείο, πού είναι ή αγέλη, ή οποία ανήκει πέρα άπό κάθε αμφισβήτηση ατομικά στον κάθε κτηνοτρόφο, άπό τό άλλο μέρος έχουμε τήν κοινή γη τών βοσκοτόπων, λειμώνων κ.λ.π., ή οποία ανήκει στό σύνολο καί χρησιμοποιείται άπό όλους. Δέν υπάρχει λοιπόν σύμμειξη τού στοιχείου τής ιδιοκτησίας καί τής κατοχής, όπως στον ανατολικό τρόπο παραγωγής. Εδώ έχουμε δυό εντελώς διακεκριμένες μεταξύ τους οντότητες. Τήν αγέλη, πού είναι ατομική, καί τή γη, πού είναι συλλογική. Τό στοιχείο τής συλλογικότητας είναι λοιπόν πολύ πιό ευδιάκριτο καί καθόλου αφηρημένο καί ιδεατό στους κτηνοτροφικούς λαούς. Τό γεγονός, ότι ό ατομικός κτηνοτρόφος είναι καί «ιδιοκτήτης» μιας κατοικίας καί ενός μικροτεμάχίου γης γιά διάφορες μικροκαλλιέργειες, είναι οριακής σημασίας καί δεν αλλάζει ουσιαστικά τίποτα στή βασική αυτή σχέση. Στό σημείο αυτό πρέπει νά σημειωθεί ότι κάθε φορά, πού οι νομαδικοί αυτοί λαοί σπάνε τά σύνορα τής περιοχής του αγροτικού κόσμου, εισβάλλουν καί εγκαθίστανται έκεί, αφομοιώνονται στον ανατολικό τρόπο παραγωγής μέ αποτέλεσμα γιά αιώνες τό σύστημα αυτό νά μένει στάσιμο καί δεσπόζον σ' όλο τό χώρο τών μεγάλων ιστορικών μετεξελίξεων τοϋ προκλασσι-κού αρχαίου κόσμου.
Όμως στους νομάδες λαούς, πού ζουν στην περιφέρεια του ασιατικού τρόπου παραγωγής επωάζονται οι διαφοροποιητικοί εκείνοι συντελεστές πού οδηγούν στό ιστορικό ρήγμα, πού αντιπροσωπεύει ή εμφάνιση της πόλης-κράτους στον Ελλαδικό χώρο. Οι πρώτες νομαδικές φυλές πού κατακτούν τήν Ελλάδα είναι οι Αχαιοί, οι όποιοι καί αυτοί παραμένουν μέσα στον ανατολικό τρόπο παραγωγής παρ' όλο πού διατηρούν μιά σειρά άπό θεσμούς τής «δημοκρατίας τών βοσκών», πού αναφέρονται στον τρόπο άσκησης της εξουσίας. Ή ανάμειξη αυτή στοιχείων τής «δημοκρατίας τών βοσκών» μέ τά βασικά δομικά χαρακτηριστικά τής ανατολικής δεσποτείας («ανακτορική οικονομία», φόρου υποτελείς αγροτικές κοινότητες κ.λ.π.), δημιουργεί μιά νόθα κατάσταση πού προετοιμάζει τή μεγάλη τομή πού γίνεται μέ τήν κάθοδο τών Δωριέων. Οί Δωριείς πέρα άπ' τό ότι διατηρούν στην καθαρή τους μορφή τά στοιχεία τής «δημοκρατίας τών βοσκών» — «στρατιωτική δημοκρατία», όπως τήν ονόμασαν, στην ολοκληρωμένη της μορφή — χρησιμοποιούν σιδερένια όπλα καί εργαλεία.
Τό σίδερο ήταν ήδη γνωστό στους Χιττίτες, πού δέν τό χρησιμοποίησαν, γιατί ήθελαν νά τό κρατήσουν μυστικό. Τό τεράστιο κράτος τους κτηνοτροφικό — νομαδικού χαρακτήρα και όχι του τύπου τής ανατολικής δεσποτείας αποσυντίθεται καί καταλύεται γύρω στά 2000 π.Χ. σάν συνέπεια τών μεγάλων μετακινήσεων καί αλλεπάλληλων εισβολών άλλων νομαδικών λαών στην κεντρική καί πρόσω Ασία, στους οποίους περιλαμβάνονται καί οι Δωριείς. Οι Δωριείς, οι οποίοι αργότερα μετακινούνται προς τήν Βαλκανική, ανήκουν στους νομάδες εκείνους λαούς, πού χρησιμοποιούν πρακτικά τό σίδερο, του όποιου ή επεξεργασία γίνεται ευρύτερα γνωστή μετά τήν κατάρρευση τού Χιττιτικού κράτους. Ή στρατιωτική υπεροχή, πού εξασφαλίζουν τά σιδερένια όπλα σέ συνδυασμό μέ τό γεγονός ότι στρέφονται προς τόν σχετικά περιορισμένο Ελλαδικό χώρο, πού ή ορεινή του διαμόρφωση δέν έχει επιτρέψει νά σχηματιστεί μιά ενιαία Ανατολική Δεσποτεία, άλλα μιά σειρά κρατιδίων, τους δίνει τή δυνατότητα νά δράσουν κυριολεκτικά καταλυτικά πάνω στις προϋφιστάμενες δομές και νά μήν αφομοιωθούν μέσα στην πελώρια χοάνη του ανατολικού τρόπου παραγωγής. Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι μέ τήν «κάθοδο» τους δέν δίνουν άπλά ένα νέο εξουσιαστικό στρώμα, άλλα ανατρέπουν ριζικά τίς δομές στά αχαϊκά κρατίδια πού καταλαμβάνουν τό ένα μετά τό άλλο, επιβάλλοντας στην καθαρή τους μορφή τους δικούς τους νομαδικούς θεσμούς. Όπως αναφέρθηκε ήδη, οι θεσμοί αυτοί τής δημοκρατίας τών κτηνοτρόφων είναι: βασιλιάς-πολέμαρχος, πού εκλέγεται ή επανεκλέγεται περιοδικά (συνήθως κάθε εννέα χρόνια), «βουλή»—συμβούλιο τών γερόντων καί «αγορά»—γενική συνέλευση τών πολεμιστών.
Τό χαρακτηριστικό στους νομάδες λαούς είναι ότι, ένώ εσωτερικά είχε πραγματοποιηθεί μιά κατάσταση ελευθερίας καί ανεξαρτησίας, πού επέτρεπε στά μέλη τής φυλής νά λειτουργούν σάν ισότιμοι σύν- κοινωνοί καί όχι σάν υποταγμένοι καί άβουλοι υπήκοοι, όπως στην ανατολική δεσποτεία, δημιουργούν ακριβώς στή βάση αυτών τών θεσμών πολιτικής συμμετοχής τίς προϋποθέσεις γιά νά διαμορφωθεί ή ομάδα σέ όργανο κατάκτησης καί υποδούλωσης προς τα έξω, σέ βάρος άλλων λαών. Ποια είναι τά διαρθρωτικά στοιχεία τής στρατιωτικής οργάνωσης τών νομαδικών λαών στην περίοδο τής καθόδου τών Δωριέων στην Ελλάδα;
Στην επιστημονική ορολογία χρησιμοποιείται ό όρος claen σάν ύποδηλωτικός μιας ομάδας συγγενών. Στά κελτικά ό όρος claen σημαίνει «παιδιά» καί φαίνεται ότι ετυμολογικά ή ρίζα είναι κοινή στους ίνδοευρωπαίους λαούς. Αρχικά δηλαδή, τό clan θά ήταν ή ευρεία οικογένεια καί ή ευρεία αυτή οικογένεια στους νομαδικούς λαούς αποτελούσε μιά στρατιωτικά οργανωμένη μονάδα. Τό μεγάλο ερώτημα πού απασχόλησε τους ερευνητές είναι τό άν τό γένος (gens) είναι απλώς μιά μεγάλη οικογένεια ή κάτι διαφορετικό. Ό Morgan υποστήριζε ότι στή φάση τού σιδήρου, πού ό ίδιος ονομάζει «ανώτατο στάδιο τού βαρβαρισμού», τό γένος δέν υποδηλώνει παρά τήν κοινή καταγωγή, δέν προϋποθέτει, δηλαδή μιά υπαρκτή, «παρούσα» συγγένεια αίματος. Τό γεγονός αυτό σημαίνει ότι τό «γένος» αντιπροσωπεύει μιά μορφή οργάνωσης ανώτερου επιπέδου, ή οποία δέν βασίζεται στον δεσμό τού αίματος, άλλα λειτουργεί σάν ενα «άντικειμενικοποιημένο» διοικητικό στοιχείο στό πλαίσιο τής φυλής.
Σημειώθηκε ήδη ότι καί στην αγροτική περιοχή παρατηρείται, μέ τή δημιουργία τής δευτερογενούς άγροτοκαλλιεργητικής κοινότητας, τό ξεπέρασμα καί ό παραμερισμός τού στοιχείου τής έξ αίματος συγγένειας. Όμως στην περίπτωση τών νομάδων, φαίνεται ότι ό παραμερισμός τού στοιχείου τής συγγένειας μεταβάλλει τελείως τήν έννοια τού γένους, τό όποιο άπό πολύ νωρίς μετατρέπεται σέ «αντικειμενικό» στοιχείο κοινωνικής κατάταξης.

Ή ανατολική δεσποτεία δεδομένου ότι στηρίζεται στον ανατολικό τρόπο παραγωγής, έχει σάν μονάδα βάσης τήν αγροτική κοινότητα. Ή αγροτική αυτή κοινότητα δέν βασίζεται πιά στους έξ αίματος συγγενείς, δέν οδηγεί όμως καί σέ ανώτερες κοινωνικές μορφοποιήσεις. Τό καινούργιο στοιχείο των νομάδων είναι ότι δημιουργούν ομαδοποιήσεις ευρύτερες, πιό ευκίνητες, ανωτέρου επιπέδου, τού τύπου των γενών. Καί γένος — αυτό είναι τό μεγάλο εύρημα τού Μorgan — δέν ταυτίζεται εννοιολογικά μέ τή μεγάλη οικογένεια. Συνέπεια πρωταρχικής σημασίας: άπό άποψη βασικής κοινωνικής οργάνωσης τό πλαίσιο του χώρου τού ασιατικού τρόπου παραγωγής παραμένει καί λειτουργεί στή βάση πολύ πιό μικρών ομαδοποιήσεων άπ' ό,τι τελικά συνέβη μέ τους μεγάλους κτηνοτροφικούς λαούς.
Ένα δεδομένο πού δημιουργεί συγχύσεις είναι ότι εμφανίζονται ορισμένα μορφώματα στην τελευταία φάση τής ανατολικής δεσποτείας πού πλησιάζουν προς τήν πόλη-κράτος. (Φοινικική περιοχή). Ή ηγετική όμως ομάδα μέσα σ' αυτές τις φοινικικές πόλεις δέν ήταν άμεσοι καλλιεργητές. Δέν ήταν οι πλούσιοι γαιοκτήμονες, αλλά ήταν κατά βάση ένα εμπορικό, μεσολαβητικό, πλουτοκρατικό στρώμα. Αντίθετα τό χαρακτηριστικό τών Ελληνικών πόλεων ήταν, όπως θά αναλυθεί στά επόμενα, ότι ό σύνδεσμος πού έπαιρνε στά χέρια του τήν πόλη αποτελείτο αρχικά άπό γαιοκτήμονες άμεσους καλλιεργητές τού εδάφους, πού ταυτόχρονα αναλαμβάνουν δημόσιες λειτουργίες καί τή στρατιωτική υπεράσπιση τής πόλης. Σέ πόλεις αντίθετα όπως π.χ. ή Καρχηδόνα πού συνυπήρξε μέ τίς πόλεις-κράτη τού αρχαίου ελληνικού κόσμου, δέν αναπτύσσεται σύνδεσμος πολιτών καί μορφές αυτοδιοίκησης, αλλά ιδιόρρυθμες μορφές σατραπείας τού τύπου τής ανατολικής δεσποτείας, έστω κι άν υπάρχουν ορισμένα βουλευόμενα σώματα, τά όποια όμως διαδραματίζουν ένα παράπλευρο και επιβοηθητικό ρόλο.
2. Ανατολική Δεσποτεία — Νομάδες κτηνοτρόφοι — Προϋποθέσεις του ελληνικού ιστορικού ρήγματος.
Πρίν προχωρήσουμε οτή γέννηση καί τήν ανάλυση τής πόλης-κράτους οτήν Ελλάδα συγκεφαλαιώνουμε τά κυριότερα σημεία τής μέχρι τώρα ανάλυσης μας, πού δίνουν, όπως θά διαπιστώσουμε, ανάγλυφα τις διαφορές άπό τό νέο κόσμο πού έμφανίζεται μέ τό ιστορικό ρήγμα πού πραγματοποιείται στην Αρχαία Ελλάδα.
Ι. ΠΡΩΤΟ: Στον κόσμο τού ανατολικού τρόπου παραγωγής δέν μπορούμε νά μιλήσουμε γιά πόλεις μέ τήν αυστηρή έννοια τού όρου. Εκεί δέν υπάρχει «άστυ» άλλα ευρύτεροι συνοικισμοί πού συγκεντρώνουν τ' ακόλουθα χαρακτηριστικά: α) Είναι περιχαρακωμένοι, οχυρωμένοι οικισμοί, πού εξασφαλίζουν τή δυνατότητα προστασίας, όχι μόνο τών ανθρώπων πού μένουν στους οικισμούς αυτούς, αλλά καί όλου τού αγροτικού περίγυρου πού καταφεύγει έκεΐ σέ περίπτωση επιδρομών, β) Είναι τά σημεία όπου βρίσκονται τά ιερά τής χώρας, γ) Αποτελούν στρατιωτικές έπισταθμίες, σημεία δηλαδή όπου σταθμεύουν μεγάλες μονάδες μισθοφορικές, μονάδες δηλαδή πού συγκροτούνται άπό επαγγελματίες στρατιώτες. Ή στρατιωτική υπηρεσία οπωσδήποτε δέν αποτελεί συλλογικό καθήκον, δ) Είναι έδρες τού ήγεμόνα-θεού, τού κεντρικού βασιλιά ή έδρες σατραπειών, τών εκπροσώπων δηλαδή τού κεντρικού ηγεμόνα, οι όποιοι ηγούνται τής γραφειοκρατίας. ΔΕΥΤΕΡΟ: Ή Ανατολική Δεσποτεία σάν τυπικό διοικητικό-έξουσιαοτικό μόρφωμα στά πλαίσια του ανατολικού τρόπου παραγωγής στηρίζεται στή γραφειοκρατία, πού εκπληρώνει τους ακόλουθους σκοπούς:
α) τήν κατανομή τού φορολογικού βάρους ανάμεσα στους καλλιεργητές. Επομένως χρειάζεται μιά ευρύτατη καταστιχοποίηση τών ανθρώπων καί τού εδάφους, τών γεωργών καί τής παραγωγής τους.
β) η γραφειοκρατία ασχολείται μέ ρυθμίσεις μεγάλων συλλογικών προβλημάτων. Ενα τέτοιο πρόβλημα είναι τό πρόβλημα τής ρύθμισης τών ροών, γιά λόγους αρδευτικούς καί γιά λόγους αποτροπής καταστροφών. Γι' αυτό τό λόγο υπάρχουν ερευνητές όπως ό Wittfogel, πού ονόμασαν αυτές τίς κοινωνίες «υδραυλικές». Οι εξουσίες αυτές είχαν σάν μιά άπό τίς βασικές τους αποστολές τή ρύθμιση τών υδάτων. Τά προβλήματα αυτά δέν μπορούσαν ν' αντιμετωπιστούν σέ τοπικό επίπεδο, δηλαδή άπό τή μικρή κοινότητα· υποχρεωτικά έπρεπε νά ρυθμιστούν σ' ένα γενικό επίπεδο, επομένως έκ τών άνω καί στήν έκταση ολόκληρης τής έξουσιαζόμενης περιοχής. Ό Wittfogel, λαθεμένα, κατάληξε στό νά υποστηρίξει ότι οι Ανατολικές Δεσποτείες μέ τήν εκτεταμένη γραφειοκρατία καί τήν απουσία τού ελεύθερου πολίτη, οφείλουν βασικά τή γέννηση τους στό γεγονός ότι έπρεπε στίς κοινωνίες αυτές νά αντιμετωπιστεί τό υδραυλικό πρόβλημα. Ό Wittfogel παραγνώρισε τή σημασία του ανατολικού τρόπου παραγωγής, παραγνώρισε δηλαδή τό γεγονός ότι αυτός ό τρόπος παραγωγής βρίσκεται στή βάση τής Ανατολικής δεσποτείας και όχι τό πρόβλημα τής ρύθμισης τών ροών. Βέβαια ή σημαντικότητα του μεγάλου αυτού προβλήματος στίς κοινωνίες αυτές υποβοήθησε τήν εμφάνιση τής Ανατολικής Δεσποτείας και άπό πολλές απόψεις τήν εδραίωσε, άλλα οπωσδήποτε δέν είναι ή βάση τής γέννησης της, ή όποία συνδέεται κατά κύριο λόγο μέ τόν ασιατικό τρόπο παραγωγής.
ΤΡΙΤΟ: Στην περιοχή του ανατολικού τρόπου παραγωγής ή κοινωνία κατευθύνεται έκ τών άνω, δέν αυτοδιοικείται, όπως αργότερα ή αρχαία ελληνική πόλη. Τό στοιχείο πού συνίσταται στό γεγονός ότι οι συνκοινωνοί συγκροτούνται σέ σώμα, ικανό νά αυτοδιοικηθεί είναι βασικά ασυμβίβαστο μέ τόν ανατολικό τρόπο παραγωγής. Ό άνθρωπος τής ανατολικής δεσποτείας είναι άπό πολιτική άποψη απλός υπήκοος, απλό ενεργούμενο τής κεντρικής πολιτικής εξουσίας όχι υπεύθυνος πολίτης. Είναι ό ίδιος άμεσος παραγωγός καί ιδιοκτήτης τής γής μέ τήν περιορισμένη έννοια πού εκθέσαμε. Λειτουργεί σ' ένα επίπεδο καθαρά οικονομικό- στό πολιτικό όμως επίπεδο είναι ανύπαρκτος, δέν συγκροτεί λαό άλλα αποτελεί μία πολιτικά αδιαμόρφωτη μάζα. Δέν έχει καμιά συλλογική πολιτική αρμοδιότητα, κανένα δημόσιο καθήκον, ούτέ κάν τό καθήκον τής στρατιωτικής υπηρεσίας, πού έχει ανατεθεί σέ μισθοφόρους επαγγελματίες στρατιώτες.
II. Στους νομάδες κτηνοτροφικούς λαούς πού κινούνται στά όρια και γύρω άπό τίς ανατολικές Δεσποτείες εμφανίζονται τά πρώτα σπέρματα τών δομικών εκείνων στοιχείων, πού στή μετεξέλιξη τους οδηγούν στίς πόλεις-κράτη τού κλασσικού αρχαίου κόσμου. Ή δημοκρατία τών ποιμένων ή δημοκρατία τών βαρβάρων ή στρατιωτική δημοκρατία, πού έχει μιά τρισυπόστατη συγκρότηση — βασιλιάς, αγορά, βουλή — είναι ό μεγάλος δια-φοροποιητικός συντελεστής άπό τήν Ανατολική Δεσποτεία, πού ξεκινάει άπό ένα διαφορετικό τρόπο οικονομικής οργάνωσης, όπου ή συλλογική ιδιοκτησία (λειμώνες, βοσκότοποι, δάση) καί τά ατομικά κτήματα (αγέλη, ατομική κατοικία, κινητά) μορφοποιούνται βαθμιαία σάν δύο ξεχωριστές, σαφώς διακριτές μεταξύ τους, οντότητες.

III. Μέσα άπ' αύτη τή δεδομένη κατάσταση αρχίζουν οι διαδικασίες πού απολήγουν στή δημιουργία τής πόλης-κράτους, στον ελληνικό χώρο. Πώς;
Τά προβλήματα δέν έχουν απαντηθεί σ' όλη τή γραμμή, πάντως είναι βέβαιο ότι οι οπλισμένες μέ σιδερένια όπλα δωρικές φυλές αποτελούν τό μεγάλο καταλύτη, ό όποίος σέ συνάρτηση μέ τά οίκονομικο-όργανωτικά χαρακτηριστικά τών νομαδικών λαών πού προαναφέρθηκαν καί τίς ιδιομορφίες τού αττικού χώρου άπό άποψη οικονομική, γεωπολιτική καί ιστορική, οδήγησαν έκεί γιά πρώτη φορά στή δημιουργία τής πόλης-κράτους. Ποιες είναι αυτές οι ιδιομορφίες;
ΠΡΩΤΟ τό κατά βάση άγονο τής αττικής γής σέ σύγκριση μέ τον οικονομικά καί πολιτικο-στρατιωτικά ανταγωνιστικό πελοποννησιακό χώρο.
ΔΕΥΤΕΡΟ η πενιχρότητα αυτή τών οικονομικών πόρων υποχρεώνει τους κατοίκους ν' ασχοληθούν εντονότερα μέ τήν καλλιέργεια τής γής καί νά εγκαταλείψουν τόν πόλεμο καί τήν κατάκτηση νωρίτερα άπ' ό,τι γίνεται στίς άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου μετά τήν κάθοδο τών Δωριέων, γεγονός, πού οδηγεί στην εμπέδωση μιας κατάστασης εσωτερικής ειρήνης σ' ολόκληρη τήν Αττική.
ΤΡΙΤΟ η εσωτερική αυτή ειρήνη έχει σάν συνέπεια ότι τά θύματα του πολέμου καί τών διαμαχών άπό τις άλλες περιοχές τής Ελλάδας συρρέουν στην Αττική, όπου μεταβάλλονται καί αυτοί σέ αγρότες.
ΤΕΤΑΡΤΟ η αττική γή παρ' όλο ότι δέν έποφθαλμιάται ιδιαίτερα άπό, τίς φυλές πού είναι εγκατεστημένες στις άλλες περιοχές τής Ελλάδας (Βοιωτία, Πελοπόννησο, κλπ.), επειδή είναι άγονη και ακριβώς γι' αυτό, γίνεται σέ περιορισμένη κλίμακα, αντικείμενο επιδρομών καί επιθέσεων, ύστερεί ωστόσο άπό αμυντική άποψη. Αυτό τό γεγονός υποχρεώνει τά γένη, πού είναι εγκατεστημένα στην Αττική νά αναζητήσουν έναν τρόπο αποτελεσματικής αντιμετώπισης τών ενδεχομένων εισβολών άπό τά έξω.
Στή βάση όλων αυτών τών ιδιομορφιών ή κατάσταση πού έχει διαμορφωθεί τίς παραμονές τής μεγάλης μεταρρύθμισης πού αποδίδεται στό Θησέα καί ή οποία οδηγεί στή συγκρότηση τής πρώτης πόλης-κράτους στην Αθήνα είναι ή έξης: Τά νομαδικά πολεμικά φύλα πού έχουν εγκατασταθεί στην Αττική έχουν έξαγροτιστεί, παράλληλα έχει παγιοποιηθεί ένα καθεστώς ειρηνικής συνύπαρξης ανάμεσα στά γένη και τίς άγροτοκαλλιεργητικές κοινότητες σ' όλη τήν έκταση τής Αττικής. Οι άγροτοκαλλιεργητικές κοινότητες ακολουθούν τόν ασιατικό τρόπο παραγωγής, επομένως ό άμεσος καλλιεργητής είναι κάτοχος τής γής πού καλλιεργεί, καί τό γένος ιδιοκτήτης. Ταυτόχρονα όμως στό επίπεδο του γένους διατηρούνται τά στοιχεία τής «δημοκρατίας των ποιμένων», δηλαδή αιρετός πολέμαρχος ήγέτης-βασιλιάς, συμβούλιο των γερόντων καί συνέλευση (αγορά) των πολεμιστών. Ή φορολόγηση σέ είδος γίνεται άπό τά «πρυτανεία» (ασιατική λέξη πού σημαίνει ένα είδος φορολογικού καταστήματος), πού είναι εγκατεστημένα σέ κάθε αγροτική κοινότητα γιά λογαριασμό τοϋ γένους, στό οποίο ανήκει. Τά γένη είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους, δέν υπάρχει συγκεντρωτική δεσποτεία, ούτε επομένως άναξ ανατολικού τύπου (βασιλιάς-θεός). Ή «πρόταση» του Θησέα, πού οδηγεί στην ίδρυση τής πόλης-κράτους είχε τά ακόλουθα στοιχεία: α) αναγνώριση του καλλιεργητή ώς ατομικού ιδιοκτήτη τού τμήματος τής γής πού καλλιεργούσε καί αποχωρισμός ενός τμήματος του εδάφους ώς δημόσιου ή ιερού (τέμενος), τό όποιο παραμένει ιδιοκτησία του συνόλου μέ δυνατότητα παραχώρησης δικαιώματος χρήσης καί κάρπωσης, β) συνασπισμός των βασικών γενών τής Αττικής σέ μιά διοικητικό - πολιτική ενότητα, γ) συνοίκιση τών ίδιοκτητών-καλλιεργητών, μελών τών συνασπισμένων γενών, σέ μιά πόλη, συγκεκριμένα στην Αθήνα, δ) αυτοδιοίκηση τής πόλης άπό συλλογικά όργανα πού συγκροτούνται άπό ορισμένες κατηγορίες πολιτών, ε) Στρατιωτική υπηρεσία τού πολίτη-ίδιοκτήτη σάν κύριο συλλογικό καθήκον άλλα καί σάν ατομικό δικαίωμα, στ) εκλογή του ίδιου τού Θησέα σάν βασιλιά τής πόλης-κράτους τών Αθηνών. Ή «πρόταση» του Θησέα, πού γίνεται αποδεκτή άπό τά γένη τής Αττικής οδηγεί, γιά πρώτη φορά στην Ιστορία, στή συγκρότηση μιας κοινωνίας ελεύθερων πολιτών καί στην καθιέρωση ενός ολιγαρχικού δημοκρατικού πολιτεύματος, πού στηρίζεται καί οικοδομείται πάνω στην ατομική ιδιοκτησία τής γής. Τό γεγονός τής συγκρότησης τών καλλιεργητών - πολιτών καί ιδιοκτητών πλέον τής γής πού καλλιεργούν στην Αθήνα, καθώς καί ή συγκέντρωση όλων τών διάσπαρτων διοικητικο-λειτουργικών αρμοδιοτήτων τών γενών στον ίδιο αυτό χώρο, αποτελούν τίς «υλικές» προϋποθέσεις τής δημιουργίας του «άστεως». Οι λειτουργικές προϋποθέσεις είναι ή οργάνωση του πολιτεύματος στή βάση όχι μιας υπέρτερης, ανεξέλεγκτης, καθοριστικής βούλησης (άναξ-θεός), άλλά στή βάση τής υπεύθυνης συμμετοχής τού λαού στην άσκηση τής εξουσίας. Λαός όμως στή φάση τής ίδρυσης τής .Αθήνας καί μέχρι τή μεταρρύθμιση του Κλεισθένη δέ σημαίνει «δήμος», στην ολότητα του, άλλα αρχικά μιά κατηγορία ευγενών μεγαλογαιοκτημόνων, απλών (όχι ευγενών) μεγαλογαιοκτημόνων αργότερα, οι όποιοι μονοπωλούν τήν εξουσία. Ή πόλη-κράτος τών Αθηνών συγκροτείται σέ αριστοκρατική βάση πού ξεκινά άπό μεγάλες ανισότητες στό μέγεθος του ιδιόκτητου κλήρου καί καταλήγει σέ ακόμα μεγαλύτερες ανισότητες στην εκμετάλλευση τών ευκαιριών πλουτισμού, πού δημιουργεί τό νέο οίκονομικο-πολιτικό καθεστώς του άστεως. Τό ιδρυτικό καθεστώς τής Αθήνας άπό τό Θησέα δημιουργεί πέντε ομάδες ελεύθερων πολιτών: α) τους ευπατρίδες (ευγενείς μεγαλογαιοκτήμονες), β) τους γεώμορους, τή μεγάλη κατηγορία τών μεσαίων αγροτών, γ) τους ζευγίτες, επίσης μεγάλη κατηγορία μικροκαλλιεργητών μέ μικρή ή "νάνο" ιδιοκτησία, δ) τους θήτες, ακτήμονες, ημερομίσθιους άγρεργάτες ε) ορισμένες κατηγορίες χειροτεχνών, πού αποσπούνται βαθμιαία άπό τήν κλειστή οικονομία του αγροτικού «οίκου» καί παράγουν γιά μιά αγορά. Οι χειροτέχνες κατατάσσονται σάν υποκατηγορία στους «δημιουργούς» μέ τους οποίους θά ασχοληθούμε ιδιαίτερα στά επόμενα. Από τίς ομάδες αυτές μόνο ή πρώτη ασκεί δίπλα στό βασιλιά τήν εξουσία στην καθεστωτική ρύθμιση του Θησέα.
Οι τρείς τελευταίες κατηγορίες αποκλείονται εντελώς άπό τήν ανάληψη δημοσίων αξιωμάτων, ένώ ή δεύτερη φαίνεται ότι μετείχε σέ πολύ περιορισμένο βαθμό καί πάντως όχι στά ανώτατα αξιώματα. Ή διαφοροποίηση αυτή είχε τεράστιες σωρευτικές επιπτώσεις καί άπό καθαρά οικονομική άποψη. Αυτό, διότι ό βασιλιάς καί όσοι κατείχαν ανώτερα αξιώματα στή διοίκηση είχαν δικαίωμα επικαρπίας πάνω σ' ένα τμήμα τού τεμένους, δηλαδή τής ιερής, τής δημοσίας γης, πού αποτελούσε συλλογική ιδιοκτησία τής πόλης. Πρακτικά αυτό σημαίνει ότι τό μεγαλύτερο τμήμα του εμπορεύσιμου καί έκχρηματιζόμενου πλεονάσματος τής γεωργικής παραγωγής έπεφτε στά χέρια τής γαιοκτητικής αριστοκρατικής ολιγαρχίας, ή όποια μέ τόν τρόπο αυτό γινόταν καί οικονομικά διαρκώς ισχυρότερη.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΕΝΕΡΓΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΙΙ